Darowizna - część 2

Darowizna część 2 - kiedy można odwołać darowiznę, co to jest rażąca niewdzięczność ?

​Druga część cyklu artykułów na temat umowy darowizny.

Darowizna jest silnie obecna w praktyce społecznej. Stanowi narzędzie, z którego najczęściej korzysta się w celu bezpłatnego wzbogacenia innej osoby. Z tych przyczyn jest to umowa o szczególnie doniosłym znaczeniu prawnym. Każdy powinien posiadać chociaż podstawowe informacje o tej czynności prawnej. Jest to najczęstszy sposób z którego korzystają np. rodzice chcący wyposażyć swoje dorastające dzieci w niezbędne środki do rozpoczęcia dorosłego życia. Niniejszy wpis, stanowiący pierwszy z cyklu artykułów na temat darowizny przybliży podstawowe informacje o tym czym jest darowizna.

Kiedy można odwołać darowiznę ? Polski ustawodawca w art. 896 k.c. oraz 898 k.c. dopuszcza możliwość odwołania darowizny w dwóch przypadkach tj. w razie popadnięcia darczyńcy w niedostatek przed wykonaniem darowizny oraz w razie rażącej niewdzięczności okazanej przez obdarowanego. Nadto, powołane przepisy wprowadzają zróżnicowanie przesłanek odwołania darowizny względem darowizn wykonanych oraz niewykonanych. Odwołanie wykonanej darowizny możliwe jest wyłącznie w przypadku okazania rażącej niewdzięczności darczyńcy, natomiast odwołanie niewykonanej darowizny możliwe jest zarówno w przypadku popadnięcia darczyńcy w niedostatek, jak również w przypadku okazania rażącej niewdzięczności

Rażąca niewdzięczność. Odwołanie wykonanej darowizny możliwe jest na skutek okazania darczyńcy rażącej niewdzięczności obdarowanemu. Na gruncie Kodeksu cywilnego rażącą niewdzięczność, zatem kwalifikowaną postać, ma dopiero takie postępowanie darczyńcy, które oceniane przez pryzmat istniejących reguł moralnych oraz prawnych świadczy o tym, że darczyńca odczuwa je jako wysoce ujemne. Ustawa wszak nie precyzuje pojęcia rażącej niewdzięczności, jednakże z treści przepisu art. 899 § 2 k.c. można wyinterpretować wskazówkę, iż z całą pewnością za rażącą niewdzięczność należy uznać sytuację, gdy obdarowany pozbawia darczyńcę życia lub powoduje rozstrój zdrowia będący przyczyną jego śmierci.

Zachowanie kwalifikujące się jako rażąca niewdzięczność może polegać zarówno na działaniu jak i zaniechaniu oraz nie wymaga dla swej istoty sprzeczności z prawem zarówno karnym czy cywilnym. Skutki rażącej niewdzięczności mogą objawiać się zarówno w sferze moralnej darczyńcy jak i polegać na wyrządzeniu mu szkody majątkowej. Z uwagi na fakt, że polski ustawodawca nie zawarł legalnej definicji pojęcia rażącej niewdzięczności, konieczne jest odwołanie się do kazuistyki orzecznictwa, aby wskazać przykłady zachowań obdarowanego, które postrzegane są jako rażąca niewdzięczność. Przede wszystkim wchodzi tutaj w grę popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, czci, majątkowi darczyńcy oraz naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych, w tym również rodzinnych oraz obowiązku wdzięczności. Przechodząc do ściślejszej kazuistyki wskazać można, iż uznawane za rażąco niewdzięczne były takie zachowania jak: odmówienie pomocy w okresie ciężkiej choroby, naruszenie osobistej godności, bezpodstawne doprowadzenie do ubezwłasnowolnienia. Ponadto, odmówienie pomocy w chorobie, odmowa pomocy osobom starszym, rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy, pobicia czy ciężkie znieważenia, znęcanie się obdarowanego nad psychicznie chorym i kalekim dzieckiem darczyńcy, brak odpowiedniej reakcji obdarowanej córki na przestępne zachowanie się jej męża wobec jej matki oraz bierna i tolerancyjna postawa w stosunku do jego czynów, fakt pozostawienia darczyńcy bez koniecznej pomocy, pomimo istnienia zobowiązania do alimentacji w pierwszej kolejności, przypisywania darczyńcy wobec osób trzecich postępowania godzącego w dobre imię (tzw. obmawianie), podstępne nadużycie zaufania.

Odnośnie tzw. pośredniego okazania darczyńcy rażącej niewdzięczności, Sąd Najwyższy uznał, iż wpisanie się przez obdarowanych w czasie okupacji niemieckiej na listę narodowości niemieckiej ze względu na korzyści, jakie im to wówczas mogło przynieść, stanowi rażącą niewdzięczność wobec darczyńców, którzy wykazywali się patriotyczną postawą. Dla pełnego zrozumienia pojęcia rażącej niewdzięczności warto również prześledzić kształtowanie się orzecznictwa w tej materii od strony negatywnej, zatem od strony zachowań, które nie zostały uznane za przejawy rażącej niewdzięczności. Zgodnie z orzecznictwem za rażącą niewdzięczność nie zostały uznane takie zachowania jak: zawiedzione oczekiwania darczyńcy co do należytego zajmowania się przez obdarowanego przedmiotem darowizny, niewierność małżeńska obdarowanego małżonka, będąca zawinioną przyczyną rozwodu nie stanowi rażącej niewdzięczności wobec darczyńców - teściów. Nie będą również rażącą niewdzięczności takie czyny jak: nieudzielenie darczyńcy pomocy w pracach rolnych i w opiece nad upośledzonym dzieckiem, incydentalne sprzeczki, sprowokowane przez darczyńcę, nieuzgodnione z darczyńcą akty wykonywania uprawnień właścicielskich wobec przedmiotu darowizny, zewnętrzne objawy zachowania się obdarowanego nieuwzględniające motywów i intencji darczyńcy. Warto pamiętać, iż po wykonaniu darowizny, nie może ona zostać odwołana tylko na skutek tego, iż darczyńca popadł w kłopoty finansowe i pozostaje w niedostatku.   Zmiana sytuacji majątkowej darczyńcy po wykonaniu umowy darowizny nie stanowi przewidzianej w Kodeksie cywilnym przyczyny uzasadniającej odwołanie darowizny. Wynika to z faktu, że darczyńca dobrowolnie podejmując decyzję o uszczupleniu swojego majątku w drodze darowizny winien liczyć się z faktem, iż pogorszy jego stan majątkowy. Jednakże Kodeks cywilny zabezpiecza interesy darczyńcy, w ten sposób, iż zgodnie z regułą art. 897 k.c. w przypadku, gdy darczyńca po wykonaniu darowizny popadnie w niedostatek na obdarowanym ciąży obowiązek, w granicach istniejącego wzbogacenia, do dostarczania darczyńcy środków, których brak mu do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia obciążających go obowiązków alimentacyjnych - jest to tzw. obowiązek quasi alimentacyjny obdarowanego.

Niedostatek darczyńcy. W sytuacji, gdy umowa darowizny zostanie zawarta, ale jeszcze niewykonana, np. nie zostanie przekazany darowany samochód lub wykonany przelew darowanej sumy pieniędzy, darowizna może być dodatkowo odwołania na skutek popadnięcia w tym czasie w niedostatek przez darczyńcę. Zgodnie z art. 896 k.c. darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze nie wykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Zwrócić jednak należy uwagę, iż zgodnie z treścią art. 896 k.c. zmiana stanu majątkowego darczyńcy musi nastąpić po zawarciu umowy. W konsekwencji za przyczynę uzasadniającą odwołanie darowizny na gruncie art. 896 k.c. nie może być uznane pogorszenie się sytuacji majątkowej darczyńcy, które wynikiem jest faktu zawarcia samej umowy darowizny.
Kolejne zagadnienia związane z darowizna zostaną omówione w kolejnych częściach cyklu zamieszczanego na blogu.